Hoe komt het dat onze communicatie of gedrag toch niet loopt hoe we het gepland hadden?
Waarom weten we achteraf pas wat we eigenlijk hadden moeten zeggen of doen?
Waarom staat iemand plots met zijn/haar mond vol tanden?
Waarom worden we soms geleid of overvallen door emoties?
Waarom kunnen we niet ontspannen, ook al is er geen vuiltje aan de lucht?
Het brein
Jouw brein is in de eerste plaats een overlevingsorgaan, en het speurt de fysieke omgeving voortdurend af op aanwezige dreigingen. Dit geldt ook voor je sociale omgeving: je plek in de kudde en je relatie met andere mensen. Dit hangt samen met onze sociale aard en onze afhankelijkheid van anderen. Overleven in een kudde was vroeger cruciaal om onze overlevingskansen te vergroten. Onze maatschappij is de laatste honderden jaren in sneltempo veranderd maar ons brein is vanuit evolutionair perspectief niet veel veranderd; daar zijn enkele duizenden jaren voor nodig.
We zijn een product van een miljarden jaren durende evolutie en ons brein heeft zich geleidelijk aan ontwikkeld. Ons brein bestaat uit drie delen: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het mensenbrein. Dit onderscheid in breinen werd voor het eerst gemaakt door neurowetenschapper Paul D. MacLean.
Het reptielenbrein
(hypothalamus en hersenstam) is de oudste en bestaat voornamelijk uit de hersenstam, net als bij reptielen. Het brein is volgens wetenschapper Paul MacLean zo'n 500 miljoen jaar oud. Het brein helpt ons overleven met instincten en reflexen en is bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de fight, flight of freeze modus bij gevaar. Je ziet deze reacties ook terug bij dieren.
Het reptielenbrein is 24/7 paraat om op te letten voor gevaar. Het denkt dus niet teveel na en is puur en alleen gericht op overlevingskansen. Zolang jij op je gemak bent in een veilige omgeving waar niet teveel gebeurt, is het reptiel in je hoofd het meest relaxt. Maar als je 's nacht je deur hoort dicht slaan, dan gaat het reptiel in jou het overnemen omdat je brein veronderstelt dat er gevaar is. Je systeem zal kiezen uit 3 reacties:
• Gaan kijken en klaar staan om aan te vallen of te roepen (fight)
• Vluchten uit het huis om te overleven (flight)
• Zo stil mogelijk blijven liggen en hopen dat het over gaat! (freeze)
(Er bestaan ook nog 2 andere reacties 'friend & flop' maar deze worden in dit artikel niet behandeld)
Deze gedachte gaat in zo'n razendsnel tempo, dat je er niet rationeel over nadenkt. Je schiet in de overlevingsstand en doet één van de drie bovenste dingen. Welke je daarbij kiest is afhankelijk van je aangeboren voorkeur en je opvoeding.
Het zoogdierenbrein
(ook wel limbisch of emotioneel brein) is de laag die om het reptielenbrein heen ligt. Over de eeuwen heen heeft de mens (en zoogdieren) een nieuw soort hersenen ontwikkeld, als uitbreiding van het reptielenbrein. In het zoogdierenbrein worden dingen geregeld als emoties, sociaal gedrag en motivatie. Overleven in een kudde was, en is, cruciaal om onze overlevingskansen te vergroten. Niet alleen ter bescherming maar ook om ons voort te planten. Het zoogdierenbrein kijkt dus naar de mogelijkheden om zo lang mogelijk te leven en zoveel mogelijk kinderen te krijgen. Zodra dit brein een kudde heeft gevonden, houdt het liever vast aan het bekende. Het beschermt liever wat hij heeft, dan dat hij iets nieuws ontdekt waarvan hij niet zeker weet of het goed voor hem is. Dat verklaart deels waarom mensen soms bij de verkeerde kudde (partner/vrienden/werk) blijven, ook al weten ze rationeel wel dat het niet goed is voor hen.
Het mensenbrein
wordt ook neocortex genoemd en is de derde laag die weer om het zoogdierenbrein zit. Hier zit ons intellect, de taalfunctie en ons rationeel denken. Dit ‘nieuwe' brein bestaat nog maar 1 miljoen jaar en het is bij de mens verhoudingsgewijs veel groter ontwikkeld dan welke andere diersoort. Het komt er kort door de bocht op neer dat de beslissingen die we in de andere twee breinen nemen, door dit brein wordt beredeneerd. Je neemt dus in de meeste gevallen een (onbewust in het reptielenbrein of zoogdierenbrein) besluit en pas daarna zal je mensenbrein dit gedrag rationaliseren.
Wij mensen vinden van onszelf dat we heel rationeel zijn. Beslissingen nemen op basis van onderzoek, cijfers en feiten. We laten ons niet leiden door emoties. Toch? Maar uit honderden onderzoeken blijkt dat dat (helaas voor ons denkbeeld) de grootste onzin is. Ons gedrag wordt voor zo'n 95% bepaald door ons reptielen- en zoogdierenbrein. Wat die twee breinen doen en beslissen, kunnen we niet onder woorden brengen met ons mensenbrein, de taalfunctie zit namelijk pas in het mensenbrein, niet op de diepere niveaus in ons hoofd. We kunnen niet op dat diepere niveau komen met ons rationele denken, vandaar dat we het achteraf ‘goed' praten wat we zojuist hebben gedaan of besloten.
We denken dat we vooral ons denken gebruiken maar bij elk 'incident' neemt onze hardware over (escalatie naar dieperliggende laag) en spreken we de software aan die daar geregistreerd werd (of wordt). Ons brein volgt een soort protocol of werkvoorschrift van zodra er gevaar gedetecteerd wordt. Hierbij 2 voorbeelden ter verduidelijking:
Er wordt je al 2 jaar beloofd dat je promotie zal maken en tijdens een meeting hoor je plots dat je collega de promotie krijgt. Het denkende brein wordt plots overgenomen door het emotionele brein en je kan nog meer 1 ding denken: "het is niet eerlijk!" of "ik ga hem/haar terugpakken!" Als je na een tijdje wat bent gekalmeerd weet je rationeel dat die collega het wel verdient. Nadat het acute gevaar is geweken neemt het mensenbrein weer over. Hetzelfde proces vindt plaats als je wat zit te dromen tijdens een vergadering en iemand plots je naam zegt. Of als een wildvreemde je beledigt in een winkel.
Stel, je zit met je partner in de wagen en jullie zitten in het midden van een ruzie waarbij men de verwijten naar elkaar slingert. De ratio is weg en je zegt dingen die je niet meent. Jullie zitten daar samen in het emotionele brein. Plots stel je vast dat je op het tegenligger vak rijdt. Zonder dat je het beseft stop je de ruzie, en reageer je op de situatie. Je voert een stuurcorrectie uit en brengt jezelf in veiligheid. In dit voorbeeld heeft het reptielenbrein overgenomen. Van zodra de acute situatie voorbij is keer je terug naar je zoogdierenbrein, draait jezelf naar je partner en je zegt: "En dat was jouw fout dat we bijna een ongeval hadden!" Het duurt vervolgens nog wat langer om uiteindelijk terug naar je rationele brein te switchen.
De hardware van ons brein is de reden waarom we soms communiceren of handelen op manieren die we moeilijk kunnen vatten. Dat is de reden waarom we vaak achteraf pas weten wat we wilden zeggen. Soms weet je perfect wat je wil zeggen tijdens een sollicitatiegesprek maar op het moment dat je er zit sla je tilt. En van zodra je buiten bent bedenk je allerlei schitterende antwoorden die je had kunnen geven.
Gelukkig werkt ons brein ook hoe het werkt, het helpt ons overleven. Soms moeten we rustig nadenken. Soms moeten we sneller handelen tijdens relationele interacties en vallen we terug op aangeleerde patronen die verband houden met nabijheid en afstand. En soms hebben we geen tijd om te denken en moeten we reageren op basis van instinct.
Een goede coach, therapeut of trainer begrijpt dit proces en betrekt zoveel mogelijk de 3 lagen tijdens zijn/haar interventies. Een therapeut die enkel met jouw mensenbrein werkt zal je in de regel weinig rendement opleveren. Hetzelfde geldt voor een klassieke vaardigheidstraining. Als je vooral 'rationele' tools leert en rationeel oefent, bijvoorbeeld met fictieve scenario's, dan zal je rendement op vlak van gedragsverandering relatief beperkt blijven. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de kennis op zich vaak een meerwaarde kan zijn.
Tijdens een training zal het rendement zal veel hoger liggen als de vaardigheidstraining gecombineerd wordt met de principes van een groeitraining, zoals onze training 'persoonlijk eigenaarschap'. Tijdens dit programma vragen we de deelnemers om reële en specifieke situaties naar voor te brengen. Hoe dichter een oefening bij de realiteit ligt, hoe effectiever we te werk kunnen gaan omdat we niet enkel in de 'denk' laag van ons brein blijven. Zo kan de deelnemer een veel beter zicht krijgen op zichzelf waardoor de effectiviteit en efficiëntie van de training drastisch verhoogd wordt.
Onze trainers werken naast het lesgeven ook als persoonlijke coach of (psycho)therapeut. Dat stelt hen in staat om subtiel met de verschillen tussen vaardigheids- en groeitrainingen te spelen waardoor de leerstof bij de deelnemers veel dieper integreert.
Leerinterpretatie:
Functie van het brein: Wat heb je geleerd over de primaire functie van het brein? Hoe verhoudt dit inzicht zich tot je eerdere begrip of veronderstellingen over de werking van het menselijk brein?
Hardware versus software: Hoe zou je de relatie tussen de 'hardware' (de fysieke structuur en instinctieve reacties van het brein) en de 'software' (gedachtenprocessen, leren, en rationeel denken) van het brein beschrijven, gebaseerd op wat je uit het artikel hebt geleerd?
Reflectieoefening:
Herkennen van instinctieve reacties: Denk aan een recente situatie waarin je sterk emotioneel reageerde. Kun je deze reactie nu in verband brengen met de werking van je reptielen- of zoogdierenbrein?
Rationele reflectie: Overweeg een beslissing die je onlangs hebt genomen. Hoeveel van die beslissing was gebaseerd op rationeel denken (mensenbrein) en hoeveel op instinctieve of emotionele impulsen (reptielen- of zoogdierenbrein)?
Bewustwording van sociale invloeden: Denk na over je sociale interacties. Zijn er momenten waarop je je meer gedraagt naar instinctieve groepsdynamica in plaats van individuele rationele keuzes?
Omgaan met stress en gevaar: Reflecteer op een moment van stress of gepercipieerd gevaar. Welke van de drie reacties (fight, flight, freeze) neig je het meest te gebruiken en waarom denk je dat dit zo is?
Persoonlijke ontwikkeling: Hoe zou een beter begrip van de verschillende lagen van je brein je kunnen helpen in persoonlijke ontwikkeling, zoals in relaties, op het werk, of in zelfbewustzijn?
Verandering en aanpassing: Denk na over hoe je omgaat met verandering of nieuwe situaties. Hoe beïnvloeden de instinctieve delen van je brein je vermogen om je aan te passen en te groeien?
Toepassing in dagelijks leven: Hoe kun je de kennis over de verschillende lagen van het brein toepassen in je dagelijkse leven om meer bewuste en evenwichtige beslissingen te nemen?